Μοναχοπαίδια: Το σύνδρομο του μικρού πριγκηπόπουλου

Μοναχοπαίδια: Το σύνδρομο του μικρού πριγκηπόπουλου

Αλήθειες, μύθοι, στερεότυπα, προκαταλήψεις, υπόνοιες... σχεδόν τα πάντα έχουμε ακούσει για το θέμα «μοναχοπαίδι». Συγκεκριμένα: «Λίγο πριν το μεσημέρι, οι μητέρες έχουν έρθει στο νηπιαγωγείο να πάρουν τα παιδιά τους, στέκονται και παρακολουθούν τα τέκνα τους να παίζουν. Ο Ορφέας, πέντε ετών, κάθεται στην γωνία του δωματίου με τα παιχνίδια, ενός χώρου που είναι άνετα και ευχάριστα διαρρυθμισμένος. Έχει μπροστά του το κουτί με τα τουβλάκια του «Λέγκο» και είναι εντατικά απασχολημένος με το χτίσιμο ενός πύργου. Κάποια στιγμή έρχεται ένα άλλο αγόρι του αρπάζει το κουτί και θέλει, όπως φαίνεται, να προκαλέσει καυγά. Ο Ορφέας τον παρακαλεί ησύχως και ήρεμα να του δώσει πίσω τα τουβλάκια, αλλά συνεχίζει ταυτόχρονα να κάθεται φοβισμένος στην γωνιά του». Οι μητέρες που παρακολούθησαν αυτή την σκηνή είναι όλες σύμφωνες «Ε, τι να γίνει... είναι βλέπεις, μοναχοπαίδι!!». Που σημαίνει, δεν έχει μάθει να τα βγάζει πέρα, να αμύνεται, να συναναστρέφεται με συνομηλίκους, κάθεται και τα δέχεται όλα.

Στον αντίποδα όμως και ανάλογα τα παιδιά, παρατηρούνται και οι εξής αντιδράσεις: «Μία παρέα από παιδάκια παίζει σ’ ένα σκάμμα με άμμο. Επικρατεί μεγάλη φασαρία. Οι μικροί οικοδόμοι είναι στο στοιχείο τους. Μεσ’ στην δουλειά δεν προσέχουν ποιος παίρνει ποιανού το φορμάκι, ποιανού το φτυάρι. Δε τους νοιάζει το «δικό μου» και το «δικό σου». Μόνο η Χαρούλα απαιτεί τα δικά της εργαλεία. Δεν δανείζει τίποτα. Εκείνη όμως, φυσικά δανείζεται και χρησιμοποιεί τα φορμάκια των άλλων παιδιών -  χωρίς να τα ρωτήσει- και αυτό προκαλεί τις διαμαρτυρίες τους». Οι γονείς από τα παγκάκια όπου κάθονται, ψιθυρίζουν μεταξύ τους: «Ε, τι να γίνει......είναι, βλέπεις, μοναχοπαίδι!» Που αυτό σημαίνει ότι εδώ η Χαρούλα δεν λαμβάνει υπόψην κανέναν, είναι ακοινώνητη, εγωίστρια, δεν έμαθε να μοιράζεται τα πράγματα της, τα θέλει όλα για τον εαυτό της. Τυπικό μοναχοπαίδι.

Στην δεκαετία του ’70 ένα σλόγκαν έλεγε: «Κάθε παιδί έχει το δικαίωμα να αποτελεί καρπό της επιθυμίας των γονιών του!». Αρκετές δεκαετίες μετά και στα χρόνια που ακολούθησαν με την διευκόλυνση του αντισυλληπτικού χαπιού τα παιδιά που γεννιόντουσαν ήτανε όντως καρποί ώριμης σκέψης των γονέων και κατά συνέπεια επιθυμητά. Τα παιδιά αυτά γεννήθηκαν από πολύ αγάπη και έρωτα. Ο αριθμός των παιδιών που αποκτούσαν οι οικογένειες άρχισε να μειώνεται αισθητά. Στις δεκαετίες του 1929, 1930 ένας μέσος όρος αριθμός παιδιών σε μία οικογένεια ήταν τα 6-8 αδέρφια. Πολύ αργότερα ο αριθμός των παιδιών μειώθηκε στα 2-3 και πλέον συναντούμε πολύ συχνά μεγαλύτερο αριθμό οικογενειών που έχουν αποκτήσει ένα παιδί. Τα μοναχοπαίδια σε μία οικογένεια είναι αισθητά, όχι μόνο στην εποχή που διανύουμε αλλά ιδιαίτερα έντονα είναι εδώ και 20 με 30 χρόνια. Ακόμη τα μοναχοπαίδια συνεχίζουν να αποτελούν μειονότητα συγκριτικά με εκείνα που έχουν αδέρφια, το ποσοστό όμως αυξάνεται συνεχώς. Καθώς ο αριθμός των παιδιών μειώνεται παράλληλα παρατηρείται και διαφορετική ποιότητα στην οικογενειακή ζωή και διαφορετική ένταση στην σχέση μητέρας –παιδιού. Τα παιδιά που προέρχονται έπειτα από συνειδητή απόφαση και των δύο είναι περισσότερο ευπρόσδεκτα από τους γονείς τους και επιπλέον τα μοναχοπαίδια δέχονται περισσότερη προσοχή και φροντίδα. Αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι συντρέχει κίνδυνος αρνητικής διαπαιδαγώγησης προς το παιδί.

Η ισορροπίαΤο μοναχοπαίδι είναι το μόνο μέλος της οικογένειας που ανήκει στην «ομάδα των παιδιών». Αυτό έχει δύο ερμηνείες. Δηλαδή, μπορεί να σημαίνει ταυτόχρονα ότι πρακτικά τα παιχνίδια που υπάρχουν στο σπίτι είναι όλα δικά του και δεν χρειάζεται να τα μοιραστεί με κανέναν, αλλά και ότι δεν έχει στην καθημερινότητα ένα σύντροφο για τα παιχνίδια του κοντά στην ηλικία του, με παρόμοια ενδιαφέροντα και αντοχές. (mamakid.gr)

Το ίδιο συμβαίνει και στη σχέση του με τους γονείς. Ο χρόνος, οι αντοχές, η διάθεση, τα χρήματα που έχουν διαθέσιμα αφιερώνονται σ’ αυτό το ένα και μοναδικό παιδί και αυτό παρατηρείται όχι μόνο από τους γονείς αλλά από όλη την ευρεία οικογένεια. 

Το πρώτο παιδί, το πρώτο εγγόνι, το πρώτο ανίψι... το οποίο μπορεί να συνεχίσει για αρκετό καιρό ακόμα να συντηρεί τα πρωτεία χωρίς να θέλει κάποιος άλλος να συμμετάσχει σ’ αυτό είναι κάτι που χαρακτηρίζει πολλά παιδιά. Την εγκαθιδρύουν, την επιζητούν διότι πολύ απλά τους έχει δοθεί από όλους τους σημαντικούς τους οικείους. Εάν παρατηρήσουμε στο οικείο μας περιβάλλον είναι πολύ πιθανό να συναντήσουμε τέτοιες καταστάσεις που ένα πρωτότοκο, ή ένα μοναχοπαίδι κερδίζει την πλήρη και πιστή αφοσίωση όλων όσων τον περιστοιχίζουν. Η υπερπληθώρα υλικών αναγκών, οι ατέλειωτες και αμέτρητες χάρες (δίχως όρια), η μη κατανομή ευθύνης μπορεί εύκολα να οδηγήσουν ένα παιδί να ζει για πολύ καιρό μέσα σε μία πολύ όμορφη και προστατευτική γυάλα που στην ενήλικη ζωή το περιεχόμενο έξω από αυτήν την γυάλα μπορεί να τρομάξει και η εικόνα του να είναι αρκετά σκληρή για αυτό το παιδί που έζησε και μεγάλωσε με πολύ ιδιαίτερη εύνοια. 

Συναντάμε γονείς που σκληραγωγούν με έντονο τρόπο το παιδί τους μόνο και μόνο για να τα βγάλει πέρα μόνο του, να είναι αυτάρκη και χειραφετημένο. Ναι μεν ζούνε μέσα από αυτό το παιδί –το ένα και μοναδικό τους!!- αλλά ταυτόχρονα γίνονται σκληροί, χωρίς πολλές έντονες  συναισθηματικές εκδηλώσεις  (για να μην καλομάθει!) υπό τον φόβο μεγαλώνοντας αυτό το παιδί να καταφέρει να γίνει δυναμικό και αυτόνομο. 

Νεότερες κυρίως αμερικάνικες μελέτες γύρω από τα μοναχοπαίδια, καταρρίπτουν τις παλιές αρνητικές κριτικές και επισημαίνουν και θετικές ιδιότητες στα μοναχοπαίδια. Είναι περισσότερο αυτόνομα, περισσότερο έξυπνα, φιλικά στην επαφή τους με τρίτους απ’ ότι τα παιδιά που έχουν αδέρφια. Μην ξεχνάμε ότι στις μέρες μας οι περισσότεροι από τους νέους γονείς ενημερώνονται, διαβάζουν , ρωτούν ειδικούς πάνω σε αντίστοιχα θέματα και έχουν την γνώση να κάνουν το καλύτερο δυνατό που μπορούν. Εξάλλου όπως είπαμε και παραπάνω το μεγαλύτερο ποσοστό των παιδιών αυτών γεννιέται με κοινή απόφαση των γονέων του και με αρκετή αγάπη. Τα μοναχοπαίδια έχουν την ικανότητα –μεγαλώνοντας- να αντιλαμβάνονται την ιδιαίτερη προσοχή που τους αποδίδεται και η οποία τους δημιουργεί αντιφατικά συναισθήματα και διλλήματα. Ένα 15χρονο αγόρι αναφέρει: «Το μοναχοπαίδι δέχεται υπερβολικά πράγματα από όλους, πολλές φορές η αγάπη αυτή καταντά βάρος». Ενώ μία 17χρονη λέει: «Μεγάλωσα σαν να ήμουν κάτω από μεγεθυντικό φακό, ότι έκανα καλά φάνταζε ακόμα καλύτερο και ότι άσχημο, το έκαναν να φαίνεται χειρότερο και πιο τραγικό απ’ ότι πραγματικά ήταν». Εδώ οι γονείς χρειάζεται να συμπεριφέρονται με τρόπο που να δείχνει στο παιδί τους ότι δεν αποτελεί το επίκεντρο της ζωής τους. Είναι αρκετά μεγάλη παγίδα αυτό, δημιουργεί περιέργους συναισθηματικούς δεσμούς ανάμεσα στους γονείς και στο παιδί. Δεσμοί που μπορεί να αποβούν στο μέλλον τους δύσκολοι  ιδίως στην προσωπική ζωή και εξέλιξη του παιδιού. 

Για κάθε άνθρωπο που βιώνει την ευλογία να γίνει γονιός τα συναισθήματα, οι σκέψεις απογειώνονται. Είναι μία μοναδική και υπέροχη εμπειρία που εκεί ακριβώς τα όρια, οι εκδηλώσεις χαράς, θαυμασμού και συγκίνησης είναι στο απόγειο. Οι περισσότεροι (για να μην πούμε όλοι) γονείς όταν κρατούν στην αγκαλιά τους το μωρό τους δεν υπάρχει κανόνας και πρέπει που είναι να ακολουθήσουν. Θα καλομάθουν, θα αφήσουν ανοιχτά τα όρια τους, θα παρασυρθούν σε κάτι όμορφο και υγιή που ήρθε στην ζωή τους. Οπότε είναι πάντα εύλογο και εύστοχο να είμαστε επιεικής μ’ αυτή την νέα κατάσταση και σιγά-σιγά οι οριοθετήσεις, οι συνέπειες και οι σωστές διαπαιδαγωγήσεις θα πάρουν τον δρόμο τους. Εκείνο που έχει κυρίως πρωταρχική σημασία για τους γονείς είναι να διασφαλίσουν στο μοναχοπαίδι τους τις κοινωνικές επαφές που το ίδιο χρειάζεται ώστε να καλύψει την έλλειψη των αδερφικών σχέσεων. Τα παιδιά χρειάζεται να συναναστρέφονται με παιδιά! Χρειάζεται να βρίσκονται με συνομήλικα παιδιά σε όλες τις φάσεις της ανάπτυξης τους. Στην γειτονιά, σε φιλικά σπίτια, σε πάρκα, σε παιδικούς σταθμούς, στο νηπιαγωγείο.

Κύρια χαρακτηριστικά των πρωτότοκων/μοναχοπαίδιαΣυχνά, η αρκετή ενασχόληση των γονιών με το μοναχοπαίδι τους το κάνει να έχει γρήγορη ανάπτυξη, να φτάνει γρήγορα τα αναπτυξιακά ορόσημα, να είναι ένα παιδί εύστροφο και το οποίο έχει εξελίξει πολύ τα ταλέντα του. Τα μοναχοπαίδια –σχεδόν- αγγίζουν την τάση της τελειομανίας, κυνηγούν την επιτυχία, που τις περισσότερες φορές τα καταφέρνουν, (με όποιο τίμημα και κόστος μπορεί να έχει αυτό για εκείνους) αλλά  δυσκολεύονται πολύ να διαχειριστούν την αποτυχία. Συνήθως, είναι δυναμικοί και ανεξάρτητοι χαρακτήρες, αλλά ταυτόχρονα μπορεί να είναι εσωστρεφείς και ευαίσθητοι στην κριτική. 

Υπάρχουν έρευνες που αποδεικνύουν ότι οι επιτυχημένοι επαγγελματίες ή οι πρωτοπόροι επιστήμονες ήταν μοναχοπαίδια, αλλά ταυτόχρονα υπάρχουν και μελέτες που αποκαλύπτουν πόση πίεση ασκείται σε ένα μοναχοπαίδι που καλείται να σηκώσει όλο το «φορτίο» των γονιών του, που σημαίνει τις προσδοκίες τους, την πίεση και τις αγωνίες τους για το ίδιο.

Παρόλο που οι ταμπέλες «εγωιστής», «κακομαθημένος» και άλλες, δεν σημαίνει ότι χαρακτηρίζουν απαραίτητα τα μοναχοπαίδια, είναι γεγονός ότι, ακόμη και ως ενήλικες, έχουν μια δυσκολία στις σχέσεις τους με τους συνομήλικούς τους, καθώς δεν έχουν βιώσει τις αντίστοιχες φυσικές διεργασίες ως παιδιά. (mamakid.cr).

Για τον γονέα το «μοναχοπαίδι του» είναι το μονάκριβο ένα του, ο θησαυρός του και μέχρις αυτό να ενηλικιωθεί ελλοχεύουν αρκετοί εσωτερικοί φόβοι στους γονείς για το μεγάλωμα του. Συνήθως οι συναντήσεις των παιδιών με τους φίλους τους οργανώνονται από τα ίδια τα παιδιά και κατά προτίμηση τηλεφωνικά. Εάν όμως οι μητέρες τους βρίσκονται στο σπίτι και μπορούν, θεωρείται δεδομένο από τις ίδιες ότι θα πρέπει να τα μεταφέρουν εκείνες με το αυτοκίνητο τους ακόμα και αν η απόσταση είναι αρκετά μικρή και το παιδί σχολικής ηλικίας μπορεί να πάει μόνο του!! Αρκετές μητέρες υποχωρούν αμέσως μπροστά στις επιθυμίες των παιδιών τους, είτε γιατί θέλουν με οποιονδήποτε τρόπο να τα εξυπηρετήσουν , είτε φοβούμενες οι ίδιες τους κινδύνους που υπάρχουν..... Αρκετά στοιχεία που μέχρι πρότινος τα συναντούσαμε κυρίως στην συμπεριφορά των γονέων με μοναχοπαίδια πλέον τα συναντάμε και σε γονείς με περισσότερα παιδιά, όπως η «υπερπροστατευτική μητέρα».

Τι συναισθήματα κρύβονται άραγε στην ψυχολογία των γονέων που έχουν ένα παιδί;; Κυριαρχεί ο φόβος, η ενοχή, η έντονη αγωνία, ο πανικός. Πλέον οι γονείς προσπαθούν να κάνουν τα πάντα για να σταματήσει το κλάμα του παιδιού τους επειδή έχουν τα παραπάνω αισθήματα. Το παιδοκεντρικό μοντέλο ανατροφής εξαρτάται άμεσα από την μεγάλη σημασία που έλαβε για την ζωή των γονιών η επιθυμία του παιδιού. Αρκετοί γονείς λένε: «Κάτι που δεν μπορούσα να το έχω εγώ στα παιδικά μου χρόνια, πρέπει οπωσδήποτε να μπορεί να το απολαύσει το δικό μου παιδί σήμερα...». Έχουν την ανάγκη να προσφέρουν στα παιδιά τους όσα εκείνοι στερήθηκαν στην παιδική τους ηλικία και μ’ αυτόν τον τρόπο προσφέροντας τους ότι μπορούν και κατέχουν, επουλώνουν τα δικά τους «τραυματικά κομμάτια του παρελθόντος τους». Ο Ulrich Beer (1994) στο βιβλίο του «Η κοινωνία των παιδιών δίχως αδέρφια» αναφέρει την φιλοσοφία της ζωής η οποία περιορίζει τους στόχους αυτοπραγμάτωσης στο «Πάρε! Πάρε! Πάρε!» «Είσαι το πολυτιμότερο στον κόσμο, τα πάντα είναι στην διάθεση σου, πάρε λοιπόν ότι μπορείς!»... Έχει διαπιστωθεί ότι τα παιδιά της σημερινής κοινωνίας εμφανίζονται περισσότερο ανικανοποίητα, κορεσμένα και πιο κλεισμένα στον εαυτό τους απ’ ότι τα παιδιά των πιο αδύναμων οικονομικά κοινωνιών. Σήμερα τα παιδιά κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής τους δέχονται πολύ περισσότερη προσοχή και φροντίδα απ΄’ ότι παλιότερα. 

Κατά καιρούς γίνονται διάφορες έρευνες όπου οι ειδικοί ασχολούνται με τις ιδιότητες του χαρακτήρα των παιδιών χωρίς αδέρφια. Το θετικό είναι ότι οι εκτιμήσεις από τις έρευνες αυτές δεν είναι πια τόσο μονοσήμαντα υποτιμητικές και αρκετοί ερευνητές δείχνουν ότι τα μοναχοπαίδια δεν χρειάζεται να προβάλλονται ούτε θετικά αλλά ούτε και αρνητικά, σαν κάτι μεμονωμένο, ξεχωριστό. 

Συγκεκριμένα κάποιες έρευνες αποδεικνύουν ότι:
-Τα παιδιά είναι επικεντρωμένα στους γονείς και προσανατολισμένα στους μεγάλους περισσότερο από τα παιδιά που έχουν αδέρφια.
-Είναι αδύναμα και κάποιες φορές μοναχικά, υπάρχει φόβος στις επαφές του (το οποίο δεν το εκδηλώνουν πάντα), δεν μοιράζονται εύκολα τα πράγματα τους.
-Δεν συναγωνίζονται.
-Δυσκολεύονται στην προσαρμογή.
-Ωριμάζουν πρώιμα και είναι «μικρομέγαλα».
-Παρουσιάζουν φιλαυτία και εγωισμό.
-Είναι νευρικά, ευερέθιστα, θυμώνουν και εκφράζουν επιθετικότητα.
-Ανησυχούν, φοβούνται και αγωνιούν πιο πολύ από τα παιδιά που έχουν αδέρφια.

Κάποιες άλλες όμως περισσότερο νεοσύστατες έρευνες αποδεικνύουν τα εξής:
-Ότι είναι ανεξάρτητα, εξοπλισμένα με περισσότερη αυτοπεποίθηση.
-Δεν είναι μοναχικά, αλλά μάλλον κοινωνικά..
-Είναι πιο συνεργάσιμα από τα παιδιά που έχουν αδέρφια.
-Έχουν αρχηγικές ιδιότητες, είναι έξυπνα, με μεγάλες ικανότητες απόδοσης και πολλές επιτυχίες.
-Μπορούν να προσαρμόζονται όπως και τα παιδιά με αδέρφια.
-Παρουσιάζουν λιγότερα προβλήματα ή διαταραχές στην συμπεριφορά τους από τα παιδιά με αδέρφια.
-Δεν είναι εγωιστικά.
-Δεν είναι πιο χαρούμενα ή πιο ευτυχισμένα από τα παιδιά με αδέρφια.
-Τους διασκεδάζει περισσότερο με το να καταπιάνονται με κάτι, είναι πιο εύθυμα και πιο αισιόδοξα από τα παιδιά με αδέρφια!!

Όπως βλέπουμε οι απόψεις έντονα διίστανται, παίζει ρόλο η κάθε κοινωνία και οι διαφορετικές της θέσεις αλλά και η τάση των γονέων που ολοένα δίνουν μεγαλύτερη προσοχή στην διαπαιδαγώγηση τους ως προς το παιδί.

Τι θα πρέπει να έχουμε στο νου μας-Τα μοναχοπαίδια γαντζώνονται στο γονεικό μέλος του αντίθετου φύλου. Ένας χωρισμός των γονέων τον βιώνουν πολύ βαριά. Έτσι δεν βρίσκουν σχεδόν καμία ικανοποίηση σε ένα γάμο στην ενήλικη ζωή τους.

-Η φυσιολογική ανάπτυξη του παιδιού εξασφαλίζεται όταν ο γάμος των γονιών είναι σταθερός, όταν εκείνοι δεν θέτουν στο παιδί υπερβολικά υψηλές απαιτήσεις, όταν δεν το υπερπροστατεύουν και όταν του εξασφαλίζουν αρκετές εξωοικογενειακές επαφές.

-Οι γονείς με μοναχοπαίδια κατέχονται γενικά από περισσότερους φόβους. Είναι όμως και πιο προσεκτικοί και ξοδεύουν χρόνο και χρήμα για το παιδί τους. Το θετικό αποτέλεσμα που απορρέει από εδώ είναι ότι τα παιδιά καλλιεργούν περισσότερο τις πνευματικές τους ικανότητες και παρουσιάζουν πιο ώριμα δείγματα συμπεριφοράς.

Να αποφεύγετε:
-Να μεγαλώνει το παιδί αποκλειστικά και μόνο ανάμεσα σε μεγάλους.
-Να του παρέχονται ανεξέλεγκτα υλικά αγαθά χωρίς μέτρο και λογική.
-Να δημιουργεί συναισθηματική αλληλεξάρτηση και να επιβαρύνετε το παιδί από τις φιλοδοξίες και τα οράματα των γονέων (Καππάτου Α.)

Τα παιδιά είναι να ανήκουν  με παιδιάΣτην πράξη δεν είναι τόσο δύσκολο να αφήσουμε το μοναχοπαίδι να μεγαλώσει σε μία κοινότητα από παιδιά. Φεριπείν το παιδί του γείτονα μας είναι ίσως τόσο μόνο όσο μπορεί να νιώθει οποιοδήποτε παιδί. Συχνά ένα μοναχοπαίδι –λόγω ότι μπορεί να μην το έχει μάθει- δημιουργεί φασαρίες όταν πρόκειται να συνδεθεί με άλλα παιδιά, αυτές οι φασαρίες όμως μπορούν να υπερνικηθούν με πολύ υπομονή και αγάπη. «Ένα πεντάχρονο αγοράκι τρόμαξε όταν έπρεπε για πρώτη φορά να παίξει με τ’ άλλα παιδιά στο Νηπιαγωγείο. Χωρίς να μιλάει καθόταν μόνο του και άρχιζε να κλαίει όταν η νηπιαγωγός το καλούσε να παίξει και εκείνο. Όταν το άφησε ήσυχο, το παιδί παρατηρούσε στην αρχή το παιχνίδι των άλλων παιδιών που για το ίδιο το μοναχοπαίδι κάτι τέτοιο ήταν ασυνήθιστο. Μετά από κάποιες ημέρες αφού δέχονταν πολύ φιλικές προσκλήσεις για συμμετοχή στο παιχνίδι ξεπέρασε τους φόβους του και συμμετείχε...»

«Όταν τα πρωτεία είναι έντονα και ισχυρά στην ζωή ενός ανθρώπου είτε έχει μεγαλώσει σε πλαίσιο με αδέρφια, είτε όχι χρειάζεται πολύς χρόνος, αρκετή ματαίωση και ρίσκο έως ότου καταλάβει το μεγαλείο του μοιράζεσθαι»

Δήμητρα Βαϊτσου(Σύμβουλος ψυχικής υγείας- οικογενειακή ψυχοθεραπεία)